به یاد جعفری لنگرودی؛ حقوق دان مجتهد

جارستان: محمد‌جعفر جعفری لنگرودی، حقوقدان، ادیب، پژوهشگر، مجتهد، قاضی و شاعر ایرانی، پس از سه دهه زندگی در غربت، در ۸ اسفند ماه ۱۴۰۱ در ایستبورن انگلستان درگذشت.

اختصاصی جارستان | محمدهادی مرادی: محمدجعفر جعفری لنگرودی شخصیتی کم‌نظیر و تاثیرگذار در تاریخ حقوق ایران بود که با آثار ارزشمند و شاگردانی که تربیت کرد، ماندگار شده است. به همین جهت است که آیت‌الله سید‌مصطفی محقق‌داماد در پیام تسلیت خود درباره استاد لنگرودی چنین نوشت: «او کسی بود که برای اصالت دانش حقوق مدنی در ایران و اتصال آن به منبع عظیم فقه اسلامی اهتمام نمود و موفق در این هدف شد. امروز آثار آن بزرگوار مرجع و منبع برای محققان و پژوهشگران این شاخه از دانش است»؛ و بر این سخن باید افزود این نکته را که دانش وسیع او در حقوق، فقه، تاریخ، فلسفه و ادبیات، او را به‌حق شایسته عنوانی می‌کند که مدت‌هاست استفاده از آن برای شخصیت‌های علمی ایران، دشوار است: «علامه».

جعفری لنگرودی ۲۴ فروردین ۱۳۰۲ در لنگرود زاده شد. پدرش کاسب و روحانی بود و تحصیلات مقدماتی را به پسر خود آموخت. بعدتر اما پدر در تامین مخارج تحصیل او درماند و لنگرودی جوان به فکر ترک تحصیل افتاد. او در این خصوص، در وصف حال خود نوشته است: «من ترجیح دادم که ترک تحصیل کنم و در فکر کاری باشم تا در فرصت مناسب تحصیلات قطع‌شده را دنبال کنم. دست روزگار مرا به اداره ذوب‌آهن بندر نوشهر کشانید و مدتی حسابدار آنجا بودم. قرار بود که محمولات کارخانه که از آلمان از طریق روسیه شوروی و بحر خزر به مرز ایران می‌رسید به کرج حمل شود و کارخانه را در آنجا بسازند. اما وقوع جنگ جهانی دوم آن برنامه را به‌هم زد. به‌خاطر دارم که یک روز صبح زود دوستی نزد من آمد و گفت برخیز! سربازان روسی به ساحل نزدیک می‌شوند! واقعا چه روز تلخ و وحشتناکی!»

این روز تلخ اما آینده‌ای بهتر را پیش روی لنگرودی گشود؛ زیرا ازهم گسیختگی اوضاع، او را بار دیگر به سراغ درس و تحصیل انداخت؛ اینبار حوزه علمیه قم. جعفری پس از حضور در محفل و مکتب استادانی نظیر محمد‌تقی ادیب نیشابوری (ثانی)، سید‌حسین طباطبایی بروجردی، میرزا‌مهدی آشتیانی، محمد‌تقی خوانساری، سید‌صدرالدین صدر، هادی کدکنی خراسانی و در نهایت این مسیر، از دست میرزا‌هاشم مدرس‌قزوینی به درجه اجتهاد نایل شد.

لنگرودی در رشته حقوق دانشگاه تهران نیز در کنار تحصیلات حوزوی به تحصیل ادامه داد. او دکترای حقوق خود را در سال ۱۳۳۹، از این دانشگاه اخذ کرد و به‌همراه دکتر ناصر کاتوزیان به ‌عنوان نخستین دانشجویانی ثبت شدند که از رساله دکتری خود در این دانشگاه دفاع کردند. موضوع رساله لنگرودی «تاثیر اراده در حقوق مدنی» بود و سال بعد، همین رساله را در قالب کتاب منتشر کرد. او همچنین مدتی نیز رییس دانشکده حقوق دانشگاه تهران و همزمان مدیر گروه حقوق خصوصی این دانشکده بود و به همین دلیل لقب «ذو الریاستین» را به او داده بودند.

جعفری لنگرودی در آیینه آثارش

لنگرودی در عمر گرانبار خود بیش از ۵۰ کتاب نوشت و در اهمیت تالیفات او همین بس که به گفته صحیح کامبیز نوروزی، حقوقدان، «اگر کتاب‌های جعفری لنگرودی و مرحوم ناصر کاتوزیان و مرحوم حسن امامی را از کتابخانه حقوق ایران برداریم، با کتابخانه‌ای فقیر مواجه می‌شویم.»

از مشهورترین آثار لنگرودی می‌توان به «فلسفه عمومی حقوق بر پایه اصالت عمل (تئوری موازنه)»، «تاریخ حقوق ایران (از انقراض ساسانیان تا آغاز مشروطه)»، «اصول فلسفی حقوق»، «مکتب‌های حقوقی در حقوق اسلام»، «صد مقاله در روش تحقیق در علم حقوق»، «ترمینولوژی حقوق»، «اندیشه و ارتقاء (یک‌صدو‌یک مقاله در علم ماهیت‌شناسی حقوقی)»، «فلسفه اعلی در علم حقوق» و… اشاره کرد.

او علاقه‌ خاصی نیز به ایران و فرهنگ ایرانی داشت و به همین علت، چهار کتاب نوشت که در آنها به «راز بقای ایران» در سخن چهار شاعر شهیر ایرانی، فردوسی، مولوی، حافظ و نظامی می‌پرداخت. علاوه بر اینها، او در «دروس عرفان»، تاریخ ۱۲۰۰ ساله عرفان و تصوف را مورد بررسی قرار داد. در زمینه ادب و هنر نیز لنگرودی آثاری از خود به یادگار گذاشت؛ کتاب‌هایی چون «فلسفه فرهنگ و هنر»، «سیمای شعر» و «منطق ادبی».

یکی از مهم‌ترین و ماندگارترین فعالیت‌های او اما، انتشار دایره‌المعارف عمومی حقوق موسوم به «الفارق» بود که سال ۱۳۸۵ در پنج جلد به چاپ رسید. این دایره‌المعارف یک دایره‌المعارف عمومی-حقوقی است که در آن اصلاحات و تعابیر فقهی و حقوقی به‌ترتیب حروف الفباء با سبکی خاص تبیین و تشریح شده است.‌

«الفارق» در بیست‌و‌ششمین دوره جایزه کتاب سال، عنوان برترین کتاب را در رشته حقوق از آن خود کرد.

مشارکت در تدوین پیش‌نویس قانون اساسی

لنگرودی از جمله کسانی بود که در تدوین پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز مشارکت داشت. پیش از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، با موافقت امام خمینی، متنی به سرپرستی حسن حبیبی در پاریس تهیه شده بود.

پس از پیروزی انقلاب، اما گروهی دیگر از حقوقدانان به سرپرستی شورای انقلاب و یدالله سحابی، مامور تهیه پیش‌نویس دیگری شدند. این گروه شامل افرادی چون ناصر کاتوزیان، عبدالکریم لاهیجی، حسن حبیبی، محمدجعفر جعفری لنگرودی، ناصر میناچی و ابوالفتح بنی‌صدر بودند.

در این پیش‌نویس، که به نظر می‌رسید بر اساس جمهوری نیمه‌ریاستی مستقر در جمهوری پنجم فرانسه تدوین شده بود، ریاست کشور بر عهده رئیس‌جمهوری منتخب مردم بود اما ریاست دولت را نخست‌وزیری به پیشنهاد رئیس‌جمهوری و تأیید مجلس بر عهده داشت. قوه مقننه کشور از یک مجلس به نام مجلس شورای ملی تشکیل می‌شد. در این پیش‌نویس اشاره‌ای به «ولایت‌فقیه» وجود نداشت اما «شورای نگهبان قانون اساسی» با تفاوت‌هایی در شکل انتخاب حقوقدانان و فقها و نحوه مداخله این شورا در تصویب قوانین پیش‌بینی شده بود.